Odpowiedź na interpelację nr 31967

w sprawie rozważenia możliwości wprowadzenia zmian w prawie rodzinnym, obligujących sądy do respektowania opinii psychologów i woli dzieci w kwestiach dotyczących kontaktów z drugim rodzicem

Odpowiadający: podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Łukasz Piebiak

Warszawa, 10-07-2019

Szanowny Panie Marszałku,

W odpowiedzi na interpelację nr 31967 pani poseł Joanny Fabisiak „w sprawie rozważenia możliwości wprowadzenia zmian w prawie rodzinnym, obligujących sądy do respektowania opinii psychologów i woli dzieci w kwestiach dotyczących kontaktów z drugim rodzicem”, uprzejmie przedstawiam, co następuje:

Odnosząc się do pierwszego pytania, które najwyraźniej zostało zadane w kontekście przedstawionych stanów faktycznych dotyczących zasadności nakazywania przez sądy zapłaty sumy pieniężnej w sytuacji kwestionowania samych kontaktów z rodzicem przez dziecko lub opiniującego w sprawie psychologa, należy przed wszystkim zwrócić uwagę, że sprawy o ustalenie kontaktów i sprawy dotyczące wykonywania kontaktów to dwa różne postępowania.

Zagadnienie kontaktów z dzieckiem regulują przepisy ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2017 r. poz. 682 z późn. zm., dalej „k.r.o.”), ujmując je zarówno z punktu widzenia interesów rodziców, jak i interesów dziecka. Przepis art. 113 § 1 k.r.o. wskazuje wyraźnie, że „rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów”. Taki charakter kontaktów implikuje nałożenie na sąd opiekuńczy obowiązku wszczęcia postępowania opiekuńczego z urzędu, na zasadzie art. 570 lub art. 577 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2018 r. poz.1360 z późn. zm., dalej „k.p.c.”), w przypadku powzięcia wiadomości o zachowaniach rodziców zagrażających dobru dziecka. Postępowanie z urzędu dotyczyć może zarówno wydania orzeczenia o wykonywaniu kontaktów, jak i zmiany rozstrzygnięcia uprzednio wydanego w tym przedmiocie.

Natomiast postępowanie, które toczy się na podstawie art. 598¹⁵-598²¹ k.p.c., służy wyłącznie egzekwowaniu ustalonych uprzednio kontaktów z dzieckiem. Postępowanie takie prowadzone jest jedynie na wniosek i jest dwuetapowe. Sąd najpierw określa zagrożenie na wypadek niezastosowania się zobowiązanego do orzeczenia ustalającego kontakty (art. 598¹⁵ § 1 k.p.c.), a jeżeli zobowiązany nadal nie zastosuje się do orzeczenia sądu, na wniosek uprawnionego sąd nakazuje zobowiązanemu zapłatę na jego rzecz kwoty stanowiącej iloczyn kwoty, którą sąd zagroził za każde naruszenie i liczby naruszeń (art. 598¹⁶ § 1 k.p.c.). W obu fazach każdy z uczestników musi być wysłuchany (art. 598¹⁸ § 2 k.p.c.).

Ocena woli dziecka w kwestii kontaktu z rodzicem oraz możliwych lub zaistniałych zachowań rodzica wobec dziecka w czasie realizacji kontaktów jest dokonywana w postępowaniu o ustalenie lub zmianę kontaktów, a nie w postępowaniu o nakazanie zapłaty sumy pieniężnej. To w sprawie o kontakty, a nie w sprawie o ich wykonywanie sąd, dokonując w każdej indywidualnej sprawie wnikliwej oceny wzajemnych relacji rodziców i dziecka, w trosce o jego dobro, ma możliwość ograniczenia kontaktów (art. 113² § 1 i 2 k.r.o.), a nawet zakazania ich utrzymywania, jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza (art. 113³ k.r.o.). Należy jednak mieć na uwadze, że fakty takich zagrożeń lub naruszeń wymagają udowodnienia, zaś w przypadku popełnienia czynu zabronionego na szkodę dziecka zasadniczą przesłanką zakazania kontaktów będzie, co do zasady, prawomocne orzeczenie sądu skazujące za popełnienie takiego czynu. Nadto należy wskazać, że w myśl art. 576 § 2 k.p.c. sąd w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka wysłucha go, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Przepis powyższy stosuje się również w sprawach o kontakty z małoletnim dzieckiem. W sprawach tych, na zasadzie art. 570¹ § 1 k.p.c., sąd opiekuńczy może zarządzić również przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu środowiskowego w celu zebrania informacji dotyczących małoletniego i jego środowiska.

W trakcie tego właśnie postępowania sąd może także dopuścić dowód z opinii biegłego lub biegłych, w tym psychologa, czy też zażądać opinii opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów w celu ustalenia, czy wzajemne relacje rodzica i dziecka uzasadniają ustalenie kontaktów w takiej czy innej formie (art. 278 § 1 k.p.c., art. 290¹ § 1 k.p.c.). Biegli mogą być wezwani przed sąd do złożenia dodatkowych wyjaśnień bądź uzupełnienia opinii. To jednak do sądu należy ocena całego materiału dowodowego, w tym opinii biegłego psychologa, ich wiarygodności i mocy (art. 233 § 1 k.p.c.). Nałożenie na sąd obowiązku uwzględniania opinii w sytuacjach wskazanych w przedmiotowej interpelacji czyniłoby rolę sądu iluzoryczną, a sędzią w istocie stawałby się biegły – co byłoby niedopuszczalne ze względów zasadniczych.

Odnosząc się do pytania, czy nie należy przywrócić przepisów o przekazywaniu nakazywanych do zapłaty sum pieniężnych „na rzecz Skarbu Państwa zamiast na rzecz rodzica aby zapobiec zjawisku wyłudzania pieniędzy za niespełnione kontakty”, należy zauważyć, że zastosowanie takiego mechanizmu oznaczałoby również możliwość – w przypadku niewykonania takiego orzeczenia – zamiany kary finansowej na areszt.

Sposób wykonywania orzeczeń dotyczących kontaktów z dzieckiem uległ zasadniczej zmianie z dniem 13 sierpnia 2011 r., to jest z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 144, poz. 854). Ustawa ta stanowiła odpowiedź na głosy doktryny i praktyki postulujące wprowadzenie uregulowań zapewniających większą skuteczność wykonywania orzeczeń dotyczących kontaktów z dziećmi.

Jednocześnie analiza danych statystycznych w zakresie ilości spraw o wykonywanie kontaktów wpływających do sądów, nie daje podstaw do twierdzenia, że obowiązujące w tym przedmiocie regulacje nie są wystarczające i zachodzi konieczność wprowadzania proponowanych zmian. W 2018 r. do sądów rejonowych wpłynęło 16.085 spraw w przedmiocie ustalenia kontaktów z dzieckiem i 5.598 spraw w zakresie zmiany tych kontaktów. Liczba spraw o wykonanie uprzednio ustalonych kontaktów z dzieckiem w 2018 r. wynosiła 4.417. Z kolei liczba orzeczeń, w których sąd zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem w 2018 r. to 631. Natomiast liczba orzeczeń, w których nakazano zapłatę sumy pieniężnej wyniosła 215. Należy zaznaczyć, że dane te dotyczą osób, pod których pieczą dziecko pozostaje, niewykonujących albo niewłaściwie wykonujących obowiązki wynikające z orzeczenia w przedmiocie kontaktów z dzieckiem oraz osób uprawnionych do kontaktu z dzieckiem, jak też osób, którym tego kontaktu zakazano, naruszających obowiązki wynikające z orzeczenia w przedmiocie kontaktów. Zestawienie tych danych wskazuje, że tylko w części ustalonych przez sąd kontaktów nie dochodzi do ich wykonania i wnoszone są wnioski na podstawie art. 598¹⁵ i następnych k.p.c.

Z poważaniem

z upoważnienia Ministra Sprawiedliwości

Łukasz Piebiak
Podsekretarz Stanu