Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -

na interpelację nr 11481

w sprawie rozważenia możliwości zmiany art. 3851 § 1 zdanie drugie Kodeksu cywilnego

   Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację pana posła Jarosława Rusieckiego przekazaną przy piśmie Pana Marszałka z dnia 16 listopada 2012 r., znak: SPS-023-11481/12, w sprawie zmiany art. 3851 § 1 in fine Kodeksu cywilnego polegającej na objęciu kontrolą, w aspekcie użycia klauzul niedozwolonych, postanowień umowy określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, nawet jeżeli postanowienia te zostały sformułowane w sposób jednoznaczny, uprzejmie informuję, co następuje.

   Regulacje w zakresie ochrony konsumentów przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi stosowanymi przez przedsiębiorców wprowadziła do polskiego ustawodawstwa ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271, z późn. zm.), zwana dalej ustawą. Ustawa znowelizowała księgę trzecią Kodeksu cywilnego, wprowadzając przepisy dotyczące klauzul niedozwolonych. Jednocześnie na mocy tej ustawy do procedury cywilnej wprowadzono przepisy regulujące tryb postępowania o uznanie wzorca umowy za niedozwolony (art. 47936-47945 Kodeksu postępowania cywilnego).

   Ustawa transponowała do prawa polskiego dyrektywę Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. WE L 95 z 21 kwietnia 1993 r.). Przywołany akt europejski nakazuje państwom członkowskim przyjęcie jednolitych zasad ochrony nabywców towarów i usług przed nadużyciami ze strony sprzedawców lub dostawców, w szczególności przed jednostronnymi standardowymi umowami.

   Generalną klauzulę określającą warunki uznania postanowień umownych za niedozwolone zawiera art. 3851 ustawy z dnia 23 kwietna 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.), zwany dalej K.c. Według tego przepisu postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Jeżeli postanowienie umowy nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.

   Sformułowana w art. 3851 K.c. definicja niedozwolonych postanowień umownych pozwala przyjąć, że są nimi takie postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, które nie zostały uzgodnione indywidualnie, a równocześnie kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Należy jednak zaznaczyć, że ustawodawca zawęża zakres niedozwolonych postanowień umownych. Przepis art. 3851 § 1 in fine K.c. statuuje bowiem zasadę, zgodnie z którą postanowienia dotyczące głównych świadczeń stron, jeżeli nawet naruszają interesy konsumenta, wiązać będą strony umowy, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny1).

   Z powyższego wynika, że kontrola w zakresie niedozwolonego charakteru danej klauzuli umownej nie obejmuje głównych świadczeń stron, w tym ceny lub wynagrodzenia, jeżeli zostały one sformułowane w sposób jednoznaczny. W doktrynie przyjmuje się, że przez główne świadczenie stron należy rozumieć postanowienia dotyczące przedmiotowo istotnych składników treści umowy (essentialia negotii), które określają typ tej czynności oraz charakter wynikającego z niej stosunku prawnego. Przykładowo w przypadku sprzedaży składnikami przedmiotowo istotnymi jest określenie przedmiotu sprzedaży i ceny2).

   Główne świadczenia stron, jako elementy konstrukcyjne umowy, muszą być przedmiotem uzgodnień stron. W przeciwnym razie nie doszłoby w ogóle do zawarcia umowy. Zawierając umowę lokaty terminowej, strony muszą uzgodnić kwotę lokaty oraz wielkość i typ oprocentowania. Z kolei w umowie o wycieczkę strony muszą osiągnąć konsens co do trasy wycieczki, terminu oraz ceny. Postanowienia dotyczące głównych świadczeń stron, z natury rzeczy, nie mogą więc stanowić postanowień nieuzgodnionych indywidualnie. Z tego też względu nie mogą podlegać kontroli, nawet gdyby były niekorzystne dla konsumenta. Troska o ochronę konsumenta przed ewentualnym pokrzywdzeniem ustępuje przed zasadą autonomii woli stron, którą ustawodawca uznaje za priorytetową. Odejście od ochronnego charakteru art. 3851 § 1 K.c., nawet wtedy, gdy klauzule godzą w interes konsumenta, uzasadnione jest tym, że postanowienia te nie należą do standardowych, a z konsumentem zostały uzgodnione indywidualne. Postanowienia zawierające elementy istotne przyszłej umowy objęte zostały konsensusem. Klauzule te muszą zostać objęte świadomością strony. Postanowienia dotyczące głównych świadczeń stron stanowią przedmiot kontroli, gdy nie zostały sformułowane w sposób transparentny3). Tu z kolei zasada autonomii woli stron ustępuje przed zasadą transparentności, co można tłumaczyć tym, że istnieją wówczas wątpliwości co do tego, czy rzeczywiście w takim wypadku został osiągnięty konsens przez strony umowy, skoro postanowienia o głównych świadczeniach stron są niejednoznaczne4).

   Od głównych świadczeń stron należy rozróżnić świadczenia uboczne (np. odsetki, kary umowne). Tego rodzaju postanowienia umowne nie są wyłączone spod kontroli ich niedozwolonego charakteru.

   Odnosząc się do kwestii podniesionej w interpelacji, należy stwierdzić, że pomimo wyłączenia spod kontroli pod kątem niedozwolonego charakteru, obowiązujące przepisy pozwalają na sądową kontrolę treści postanowień umowy określających główne świadczenie stron. Umożliwiają to zawarte w K.c. przepisy o wyzysku. Zgodnie z art. 488 K.c., jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. Konsument, którego przedsiębiorca, zachowując się niesolidnie, nakłonił do zawarcia niekorzystnej umowy, może skorzystać z przepisów umożliwiających uchylenie się od skutków prawnych złożenia oświadczenia woli (art. 82-88 K.c.). Ponadto ochronę osoby pokrzywdzonej działaniem kontrahenta zapewniają art. 5 K.c. (nadużycie prawa podmiotowego), art. 58 K.c. (sprzeczność czynności prawnej z prawem lub zasadami współżycia społecznego) oraz art. art. 3531 K.c. (granice swobody umów).

   Z przedstawionych wyżej względów nie wydaje się uzasadnione podejmowanie inicjatywy legislacyjnej mającej na celu włączenie postanowień określających główne świadczenia stron do kontroli pod względem ich niedozwolonego charakteru.

   Z poważaniem

   Podsekretarz stanu

   Wojciech Węgrzyn

   Warszawa, dnia 10 grudnia 2012 r.

1) Zob. J. Haberko, Nieuczciwe klauzule umowne w umowach konsumenckich zwieranych przy użyciu wzorca, Przegląd Sądowy 2005, Nr11-12, s. 98-99.

2) E. Łętowska (red.), M. Bednarek (w:), System prawa prywatnego, t. 5, Warszawa 2006, System Informacji Prawnej Legalis.

3) E. Łętowska, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2000, s. 97.

4) E. Łętowska (red.), M. Bednarek (w:), System prawa prywatnego (...).