Odpowiedź na interpelację nr 9769

w sprawie działań rządu RP na rzecz Białorusi i Polonii białoruskiej

Odpowiadający: sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Piotr Wawrzyk

Warszawa, 07-09-2020

Szanowna Pani Marszałek!

Odpowiadając na interpelację nr 9769 Pana Posła Macieja Koniecznego oraz innych Państwa Posłów w sprawie działań rządu RP na rzecz Białorusi i Polonii białoruskiej, uprzejmie proszę o przyjęcie poniższych informacji.

1. Jakie działania podejmowało MSZ od 2015, aby wesprzeć procesy demokratyzacyjne na Białorusi. W szczególności, jakie działania podjęto w okresie poprzedzającym wybory 9 sierpnia biorąc pod uwagę fakt, że oficjalne wyniki wyborów można było przewidzieć W jaki sposób objęto ochrona mniejszość polska na Białorusi przed i po wyborach? Jak rząd zamierza bronić Polaków przed represjami na Białorusi? W Jakim zakresie MSZ podjęło przygotowania do wyborów prezydenckich na Białorusi? Jakie scenariusz działań polskiej dyplomacji zostały opracowane? Czy polska dyplomacja podejmowała przed wyborami próby kontaktu z białoruskim rządem czy opozycją? Jakie były efekty tych kontaktów? Czy są one podtrzymywane?

Najważniejsze priorytety w relacjach Polski z Białorusią pozostają od lat niezmienne. Należą do nich pogłębianie wzajemnie korzystnych relacji bilateralnych, umacnianie niepodległości i suwerenności Białorusi, rozwój współpracy gospodarczej, a także poprawa sytuacji Polaków na Białorusi. Ważnymi i systematycznie podnoszonymi elementami w naszej agendzie wobec Białorusi są jej demokratyzacja, poszanowanie praw człowieka i fundamentalnych wolności. Znalazło to odzwierciedlenie w działaniach pomocowych na rzecz Białorusi, realizowanych w oparciu o Wieloletni Program Współpracy Rozwojowej na lata 2016–2020. Białoruś jest kierunkiem priorytetowym polskiej pomocy rozwojowej, a komponent odnoszący się do demokracji dotyczy m.in. wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego oraz niezależnych mediów.

Problemy takie jak przestrzeganie swobód obywatelskich i wolności demokratycznych, a także funkcjonowanie partii opozycyjnych, społeczeństwa obywatelskiego i niezależnych mediów stanowiły przedmiot dialogu i regularnie organizowanych spotkań przedstawicieli władz Polski z przedstawicielami białoruskich środowisk niezależnych podczas wszystkich wizyt składanych w Białorusi zarówno na szczeblu politycznym, jak i roboczym.

Także w Polsce regularnie organizowane były spotkania z przedstawicielami białoruskich środowisk opozycyjnych i niezależnych, (np. w Komisji Spraw Zagranicznych Sejmie RP, czy ostatnie - z inicjatywy MSZ w dn. 3 sierpnia 2020 r., poświęcone bieżącej sytuacji w Białorusi). Kontakty te są i będą utrzymywane.

Przed wyborami prezydenckimi w Republice Białorusi, w roboczych kontaktach dyplomatycznych z przedstawicielami władz Białorusi (na różnych szczeblach), zwracaliśmy uwagę na niedopuszczalność działań represyjnych (zatrzymania, kary aresztu i finansowe, metody zastraszania) wobec środowisk opozycyjnych dziennikarzy niezależnych mediów, jak i zwykłych obywateli uczestniczących w demonstracjach.

W dn. 31 lipca br., Min. Jacek Czaputowicz przeprowadził rozmowę telefoniczną z białoruskim odpowiednikiem, Min. Uładzimirem Makiejem, której głównym przekazem była konieczność przestrzegania przez władze w Mińsku międzynarodowych standardów, praw człowieka i praw obywatelskich, ze szczególnym podkreśleniem potrzeby uwolnienia więźniów politycznych i podjęcia przez władze dialogu społecznego. W dniu 7 sierpnia wspólnie z ministrami Francji i Niemiec minister J. Czaputowicz wystosował publiczny apel o przeprowadzanie demokratycznych wyborów i zaprzestanie represji. Równocześnie na szczeblu wiceministra przeprowadzono także rozmowy z ambasadorem Republiki Białorusi w Warszawie. W. Czuszewem.

W odniesieniu do okresu przed wyborami prezydenckimi w Republice Białorusi, Polska dyplomacja aktywnie działała w formatach wielostronnych, przede wszystkim w UE, przygotowując wspólne stanowisko i reakcje wobec niepokojącego rozwoju sytuacji. Z polskiej inicjatywy 3 czerwca br. opublikowano wspólne wystąpienie/list otwarty Ambasadorów UE i państw członkowskich, ambasador Wlk. Brytanii oraz chargé d’affaires Ambasady USA na Białorusi w sprawie kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi. Wspólne podejście państw UE, Wlk. Brytanii i USA oraz dalsze działania i kontakty z władzami w Mińsku zostały przychylnie odebrane przez środowiska demokratyczne i niezależne media na Białorusi.

W odniesieniu do polskich przygotowań do wyborów prezydenckich na Białorusi, z dużym rozczarowaniem przyjęliśmy informację o braku ich obserwacji przez wyspecjalizowane organizacje i instytucje międzynarodowe (głównie ODHIR/OBWE, ZP RE, ZP OBWE). Polska dyplomacja dawała temu wyraz w kontaktach ze stroną białoruską, ale także na forach międzynarodowych. Misja ODHIR nie została zorganizowana z powodu zbyt późno wystosowanego przez władze Białorusi zaproszenia do jej organizacji (nastąpiło to dopiero 15 lipca 2020 r. ), co uniemożliwiło jej przygotowanie.

W obecnej sytuacji ochrona praw mniejszości polskiej na Białorusi musi być prowadzona z ogromnym wyczuciem i wrażliwością, mając na uwadze fakt, iż w warunkach białoruskich podejmowanie bezpośrednich działań ze strony polskich władz państwowych wobec mieszkających tam Polaków niesie realne ryzyko narażenia tych środowisk na represje ze strony władz Białorusi.

Polityka wspierania białoruskiej demokracji Białorusi będzie kontynuowana zgodnie z tezą, że demokratyczna i niezależna Białoruś to bezpieczna Polska.

2. Jakie konkretne działania podjęło MSZ, aby wesprzeć protestujących i wywrzeć presję na reżim Łukaszenki poza wystosowaniem wspólnego oświadczenia Prezydentów Polski i Litwy? Jakie działania podejmowała polska dyplomacja w kwestii białoruskiej od roku 2015, skoro przebieg i wynik tegorocznych wyborów był raczej przewidywalny?

Polska dyplomacja nie pozostaje obojętna wobec działań Mińska niezgodnych ze standardami demokratycznymi i wobec łamania praw człowieka, których nasilenie obserwujemy po wyborach prezydenckich w Republice Białorusi , przeprowadzonych 9 sierpnia 2020 r.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych niezwłocznie po wybuchu powyborczych protestów w Republice Białorusi wyraziło publicznie głębokie zaniepokojenie brutalną pacyfikacją manifestacji w tym kraju. W specjalnym oświadczeniu z 10 sierpnia 2020 r., strona polska zaapelowała do władz białoruskich o zaprzestanie działań eskalujących sytuację i respektowanie praw człowieka.

Polskie władze wspólnie z krajami bałtyckimi oświadczyły, iż wybory prezydenckie 2020 nie były demokratyczne i wolne. Wyraziły gotowość do podjęcia mediacji pomiędzy władzami i społeczeństwem obywatelskim Republiki Białorusi.

Obserwujemy rozwój wydarzeń z uwagą i głębokim zaniepokojeniem, opowiadając się za demokratycznym rozwojem państwa białoruskiego, poszanowaniem wolności mediów, zgromadzeń, praw człowieka i swobód obywatelskich. W tym kontekście Ministerstwo Spraw Zagranicznych podejmuje liczne działania dyplomatyczne, we współpracy z partnerami unijnymi i transatlantyckimi. Zaliczyć można do nich między innymi Wspólne oświadczenie Ministrów Spraw Zagranicznych państw Trójkąta Weimarskiego przed wyborami prezydenckimi na Białorusi z 7 sierpnia, Wspólne oświadczenie Ministrów Spraw Zagranicznych państw Trójkąta Lubelskiego (Litwa, Polska, Ukraina) w sprawie sytuacji na Białorusi z 9 sierpnia, czy też poparcie Polski dla Oświadczenia Wysokiego Przedstawiciela ds. Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa w imieniu 27 państw członkowskich Unii Europejskiej z 11 sierpnia. Minister J. Czaputowicz odbył też szereg rozmów (w tym telefonicznych) z szefami resortów dyplomacji nt. sytuacji powyborczej na Białorusi m.in. USA, Litwy.

Z inicjatywy Polski 14 sierpnia 2020 r. odbyła się dyskusja ministrów spraw zagranicznych krajów Unii Europejskiej, podczas której wszystkie państwa członkowskie UE nie tylko uzgodniły rozpoczęcie prac nad zastosowaniem indywidualnych sankcji wobec osób zaangażowanych w fałszowanie wyborów prezydenckich oraz pacyfikacje protestujących i represje (prace nad listą sankcyjną trwają), ale także porozumiały się w sprawie przygotowania oferty pomocy dla białoruskiego społeczeństwa. Ustalenia te zostały potwierdzone podczas nadzwyczajnej wideokonferencji Rady Europejskiej 19 sierpnia 2020 r. Wspólnie ze Szwecją, 24 sierpnia 2020 r. wystąpiliśmy z listem do Wysokiego Przedstawiciela UE J. Borella w sprawie przygotowania przez kompetentne instytucje UE pakietu konkretnych propozycji. Z kolei nowy Minister Spraw Zagranicznych Zbigniew Rau brał udział w nieformalnym spotkaniu ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich UE w formule Gymnich, które odbyło się w dniach 27-28 sierpnia br. w Berlinie. Dyskusja koncentrowała się m.in. na sytuacji na Białorusi.

Polska już wcześniej podjęła indywidualnie działania mające pomóc białoruskiemu społeczeństwu. Prezes Rady Ministrów, pan Mateusz Morawiecki, zaproponował specjalny program – Plan „Solidarności z Białorusią” i 14 sierpnia 2020 r. przedstawił jego główne założenia w Sejmie RP. Polska przeznaczy na funkcjonowanie Planu 50 milionów PLN. Plan zakłada realizację pięciu punktów: 1) wsparcie dla osób represjonowanych; 2) program stypendialny; 3) ułatwienia przy wjeździe do Polski i w dostępie do rynku pracy; 4) pomoc niezależnym mediom; 5) program dla organizacji pozarządowych wspierających społeczeństwo obywatelskie na Białorusi i białoruskie niezależne media. Szczegóły Planu, w tym dotyczące jego praktycznej implementacji, są w trakcie opracowywania. Do najważniejszych partnerów w realizacji poszczególnych punktów planu zaliczają się Fundacja Solidarności Międzynarodowej oraz Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.

Polski MSZ utrzymuje też bezpośrednie kontakty z przedstawicielami białoruskich środowisk niezależnych, w tym szczególnie z liderami obecnych protestów. Minister J. Czaputowicz odbył rozmowę telefoniczną ze Swiatłaną Cichanowską (17 sierpnia), spotkał się także z alternatywnym kandydatem Velkrym Capkałą i jego żoną Veraniką (członkini sztabu wyborczego S. Cichanouskiej / 19 sierpnia). W czasie rozmów wyrażono poparcie Polski dla powołanej przez środowisko sympatyków S. Cichanouskiej Rady Koordynacyjnej i jej starań dla nawiązania dialogu z władzami Białorusi.

Polska pozostaje aktywna w dyskusjach na forach międzynarodowych – poza UE także w ONZ, OBWE i Radzie Europy, podczas których podkreślamy znaczenie poszanowania standardów demokratycznych i praw człowieka przez władze Białorusi, ale też zasadność prowadzenia dialogu politycznego z Mińskiem.

Podczas ostatniej regularnej (44) sesji Rady Praw Człowieka ONZ (30 czerwca – 17 lipca br.) Polska aktywnie działała na rzecz przyjęcia corocznej rezolucji Rady ws. sytuacji praw człowieka na Białorusi Rezolucja jednocześnie przedłużyła mandat Specjalnej Sprawozdawczyni ONZ ds. praw człowieka na Białorusi Anais Marin (niestety władze w Mińsku są niechętne podjęciem dialogu z A. Marin). Ww. rezolucja została przyjęta przez głosowanie z najlepszym rezultatem od 2014 r. Ponadto do Wysokiej Komisarz NZ ds. Praw Człowieka Michelle Bachelet został wysłany przez Prezydenta RP list, wyrażający zaniepokojenie pogarszającą się sytuacją na Białorusi i wskazujący na konieczność podjęcia działań przez Radę oraz całą międzynarodową społeczność na rzecz obrony praw obywateli BY, w szczególności poprzez wezwanie władz BY do zaprzestania używania siły przeciw pokojowym demonstrantom oraz zwolnienia osób zatrzymanych. Prowadzone są ponadto działania dyplomatyczne mające na celu zintensyfikowanie zainteresowania sytuacją na Białorusi w trakcie 45 sesji Rady Praw Człowieka, zaplanowanej na 14 września – 6 października br.

Delegacja RP podjęła kwestie sytuacji na Białorusi także w kontaktach z Sekretariatem ONZ w Nowym Jorku. Przedstawiliśmy nasze oceny wydarzeń, a także informacje o podejmowanych przez Polskę działaniach na forum międzynarodowym. Sytuacja na Białorusi i uwrażliwianie na nią społeczności międzynarodowej jest także jednym z priorytetów Polski na rozpoczynającą się we wrześniu 75 sesję Zgromadzenia Ogólnego ONZ.

Przedstawiciele Polski aktywnie angażują się w dyskusję na firm OBWE. Zwołanie specjalnej Stałej Rady OBWE 28 sierpnia nastąpiło w wyniku presji części państw OBWE, w tym Polski, domagając się podjęcia pilnych działań przez OBWE w kwestii wydarzeń na Białorusi. Dyskusja wzbudziła duże zainteresowanie państw OBWE, część reprezentowana była osobiście na szczeblu politycznym. Przewodniczący OBWE, premier i minister SZ Albanii, Edi Rama określił sytuację na BY jako złą, potępiając trwające łamanie zasad i zobowiązań OBWE, szczególnie w zakresie praw człowieka. Podkreślił gotowość do zaangażowania się obecnego i przyszłego przewodnictwa w rozwiązanie wewnętrznego kryzysu na Białorusi, deeskalację sytuacji i wsparcie dialogu wewnętrznego, apelując o pozytywną odpowiedź Mińska. Polska wydała oświadczenie na forum Stałej Rady OBWE, ponawiając poparcie dla mediacji OBWE (tzw. Troika OBWE: Słowacja, Albania, Szwecja) w sprawie rozwiązania kryzysu na Białorusi. Zostało to także wyrażone podczas rozmów telefonicznych Ministra J. Czaputowicza z szefami resortów dyplomacji tych państw.

Polska podjęła również stosowne działania na forum Rady Europy, m. in. poprzez wystosowanie w dniu 13 sierpnia br. z grupą państw listu do Sekretarz Generalnej Rady Europy w sprawie konieczności reakcji na wydarzenia na Białorusi. Należy podkreślić, że zarówno Sekretarz Generalna Rady Europy M. Pejčinović-Burić (w dn. 14 sierpnia br.), jak i przewodniczący niektórych organów tej organizacji międzynarodowej (Zgromadzenia Parlamentarnego, Przewodniczącej Komisji ds. politycznych i demokracji Zgromadzenia Parlamentarnego, Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo) wydali oświadczenia w sprawie sytuacji na Białorusi. Ponadto w dniu 26 sierpnia br. najwyżsi rangą przedstawiciele Rady Europy, tj. Sekretarz Generalna M. Pejčinović-Burić, Przewodniczący Komitetu Ministrów M. Varvitsiotis oraz Przewodniczący Zgromadzenia Parlamentarnego R. Daems przedstawili wspólne oświadczenie w sprawie sytuacji na Białorusi oraz współpracy organizacji z tym państwem.

Polskie MSZ będzie kontynuowało zabiegi dyplomatyczne i działania praktyczne na rzecz poszanowania praw człowieka i swobód obywatelskich oraz demokratycznego rozwoju Republiki Białorusi, w duchu fundamentalnych wartości demokratycznych i w poszanowaniu suwerenności i niepodległości Republiki Białorusi. Szereg praktycznych zadań wypełnia na miejscu Ambasada RP w Republice Białorusi, pozostając w bliskim, roboczym kontakcie z Delegaturą UE i placówkami dyplomatycznymi państw Unii, Wielkiej Brytanii i USA.

Wsparcie niezależnych mediów białoruskich jest i pozostanie jednym z priorytetowych obszarów pomocy udzielanej przez Polskę na rzecz Białorusi. Uczestniczyliśmy w uruchomieniu oraz od lat wspieramy największe jednostkowe inicjatywy służące poszerzeniu dostępu obywateli Białorusi do rzetelnej i obiektywnej informacji, takie jak TV Belsat, Białoruskie Radio Racyja i Europejskie radio dla Białorusi i inne. Ponadto, wspieramy białoruskie niezależne gazety, portale informacyjne, dziennikarzy i blogerów, organizacje zrzeszające media, przedstawicieli ośrodków analitycznych i naukowych. Polska jest jednym z największych donorów pomocy dla tej grupy beneficjentów.

Plan „Solidarności z Białorusią” umożliwi też skierowanie dodatkowych środków dla wzmocnienia niezależnych mediów, które zwłaszcza teraz są niezastąpionym źródłem informacji dla białoruskiego społeczeństwa. Wysokość środków na poszczególne projekty medialne, które planuje zrealizować w ramach jest przedmiotem prowadzonych obecnie rozmów technicznych.

3. Czy rząd RP monitoruje sytuację polskiej mniejszości zamieszkującej na Białorusi? Czy MSZ dysponuje wiedzą na temat represji, którym poddawani są Polacy i Polki posiadający białoruskie obywatelstwo? Jakie środki ochrony polskiej mniejszości w Białorusi podjął rząd RP przed i po wyborach 9 sierpnia?

Polskie placówki dyplomatyczno-konsularne na Białorusi pozostają w stałym kontakcie z przedstawicielami polskiej mniejszości na Białorusi. Stale monitorują jej sytuację oraz pozyskują na bieżąco informacje na temat poszczególnych przypadków represji wobec Polaków ze strony władz białoruskich. W każdym przypadku podejmowana jest natychmiastowa interwencja. Ochrona praw mniejszości polskiej na Białorusi musi w obecnej sytuacji być prowadzona z ogromnym wyczuciem i wrażliwością, mając na uwadze fakt, iż w warunkach białoruskich podejmowanie bezpośrednich działań ze strony polskich władz państwowych wobec mieszkających tam Polaków niesie realne ryzyko narażenia tych środowisk na represje ze strony władz Białorusi.

4. Czy prowadzone są przygotowania na wypadek niepowodzenia protestów i zwiększenia fali represji, które mogą przełożyć się na wzrost liczby białoruskich obywateli ubiegających się o azyl w Polsce? Kto będzie mógł ubiegać się o otrzymanie statusu uchodźcy? Na jaka pomoc będą mogli liczyć białoruscy uchodźcy w Polsce?

W odpowiedzi na pogarszającą się sytuację społeczno-polityczną w Republice Białoruś po wyborach prezydenckich w tym kraju przygotowywany jest zestaw narzędzi, które pozwolą na niesienie skutecznej pomocy dla białoruskiego społeczeństwa, w szczególności osobom prześladowanym i represjonowanym, które będą szukać schronienia poza granicami kraju. Już obecnie jest wypracowany mechanizm ułatwiający uzyskanie wiz w polskich placówkach konsularnych na Białorusi i innych krajach regionu w celach humanitarnych oraz przekraczanie granicy państwowej, z uwzględnieniem ograniczeń związanych z pandemia COVID-19.

Polska respektuje wszystkie konwencje międzynarodowe związane z zapewnieniem ochrony prawnej obywatelom państw trzecich.

Ze względu na wrażliwy charakter informacji nt. realizowanych działań oraz bezpieczeństwo osobiste białoruskich partnerów i beneficjentów otrzymujących pomoc i zaangażowanych w realizację projektów w minimalnym stopniu, tylko gdy zachodzi uzasadniona potrzeba pod wcześniej opisanymi warunkami, podaje się do powszechnej wiadomości informacje o podejmowanych działaniach.

5. Czy rząd Polski miał świadomość, że reżim Łukaszenki dysponuje nabojami hukowo-błyskowymi ONS-2000 produkowanymi w Polsce? W jaki sposób naboje trafiały na Białoruś, mimo obowiązujących sankcji na dostawy broni i amunicji? Czy wprowadzono jakiekolwiek mechanizmy, które pozwalają na śledzenie oraz zatrzymanie dalszego handlu polskiej broni oraz sprzętu, który mógłby zostać wykorzystany do wewnętrznej represji w krajach niedemokratycznych?

Polska jako państwo członkowskie UE stosuje się ściśle do sankcji nałożonych przez Radę UE na Białoruś. Wobec Białorusi obowiązuje formalny zakaz eksportu uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz sprzętu/wyposażenia służącego do represji wewnętrznych.

Powyższe ograniczenia wynikają bezpośrednio z Rozporządzenia Rady (WE) Nr 765/2006 z dnia 18 maja 2006 r. dotyczącego środków ograniczających wobec Białorusi oraz Decyzji Rady Nr 2012/642/WPZiB z dnia 15 października 2012 r. dotyczącej środków ograniczających przeciwko Białorusi. Do 2020 r. sankcje na Białoruś były wielokrotnie zmieniane i rozszerzane, a 17 lutego 2020 r. państwa członkowskie UE podjęły decyzję o ich przedłużeniu o rok, tj. do 28 lutego 2021 r.

Zgodnie z Ustawą z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, organem kontroli eksportu jest w Polsce minister właściwy ds. gospodarki (Minister Rozwoju). Organ kontroli eksportu wydaje zezwolenia na obrót po zasięgnięciu opinii organów opiniujących, do których należy m.in. minister właściwy do spraw zagranicznych. Podobne rozwiązania proceduralne, związane z opiniowaniem przez ministra właściwego do spraw zagranicznych wniosków o wydanie zezwoleń eksportowych, zostały przyjęte w Ustawie z dnia 13 czerwca 2019 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym. System kontroli eksportu, którego zarys został tu przedstawiony, jest systemem monitorowania obrotu legalnego. Fizyczną kontrolą obrotu legalnego oraz zwalczaniem obrotu nielegalnego i przeciwdziałaniem temu procederowi zajmują się powołane do tego służby celne i specjalne.

Od momentu wejścia w życie ww. sankcji MSZ nie zaopiniował pozytywnie żadnego wniosku ws. eksportu uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz/lub towarów (wyposażenia) służącego represjom wewnętrznym, którego odbiorcą końcowym byłaby Białoruś.

W latach 2010-2011 r. MSZ dwukrotnie opiniowało negatywnie wnioski eksportowe dotyczące wywozu na Białoruś amunicji do broni gładkolufowej przeznaczonej na potrzeby ministerstwa spraw wewnętrznych tego kraju (w tym amunicji ostrzegawczej ONS-2000). W konsekwencji negatywnych opinii przesłanych m.in. przez MSZ, Minister Gospodarki wydał wówczas decyzje odmowne na tego rodzaju wywóz.

Z poważaniem

Z upoważnienia Ministra Spraw Zagranicznych

Piotr Wawrzyk
Sekretarz Stanu